कोकणातील मालवण तालुक्यातील आचरा आणि चिंदर येथे मोठ्या उत्साहाने जपलेली आणि जोपासली जाणारी 'गावपळण' ही एक अनोखी आणि प्राचीन परंपरा आहे.. गावपळण परंपरा शतकानुशतके चालत आलेली असून ती कोकण संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे.

मग गावपळण का? त्यामागे धार्मिक श्रद्धा काय आहे? मालवणमध्ये अनेक कथा आहेत, परंतु आजपर्यंत ही परंपरा का पाळली जाते हे कोणालाही माहिती नाही. ही एक धार्मिक प्रथा आहे जी गावात नशीब आणि समृद्धी आणते असे मानले जाते. देवाचा आशीर्वाद मिळावा आणि गावातील लोकांमधील बंधन अधिक दृढ व्हावेत यासाठी गावपळणाची ही परंपरा सुरू करण्यात आली, अशी काहींची धारणा होती. इतर म्हणतात, गावपळण ही एक धार्मिक श्रद्धा आहे, जी सर्वशक्तिमान देवाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी आणि त्याचे आशीर्वाद घेण्यासाठी साजरी केली जाते. काहीजण म्हणतात, गावपळण, गाव आणि तेथील रहिवाशांचे रक्षण करणारी देवीला मान देण्यासाठी तीन दिवसांचा प्रवास आहे.

या परंपरा अंधश्रद्धा आहे असे काहीजण म्हणतील, पण शास्त्रोक्त पद्धतीने पाहिल्यास त्या परंपरेचे महत्त्व समजेल. अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीने हा मुद्दा उचलून धरला. एकूणच गावाचे स्वरूप पाहता त्याला थेट अंधश्रद्धा असे लेबल लावणे चुकीचे आहे. पूर्वी उपवास हा अंधश्रद्धा मानला जात होता, परंतु सध्याच्या काळात हे वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध झाले आहे की, उपवास आरोग्यासाठी चांगला आहे आणि उपवासाचे योग्य तंत्र आपल्या प्राचीन ग्रंथ वेद, उपनिषद आणि पुराणांमध्ये लिहिलेले आहे.

मला व्यक्तिशः असे वाटते की काही वैज्ञानिक कारणे त्या समाजजीवनाला सहजासहजी मान्य नसतात, त्यामुळे त्याला धार्मिकतेचे लेप दिले गेले असावे. जेव्हा आपण एखाद्या परंपरेमागील पूर्वजांचा सामाजिक आणि वैश्विक हेतू जाणून घेण्याचा विचार करतो तेव्हा आपल्या लक्षात येईल की आपले पूर्वज काळाच्या खूप पुढे विचार करत होते. मानवी शरीरविज्ञानाचा अभ्यास केला, तर निरोगी मानवी शरीरासाठी स्वच्छ हवा, पाणी तसेच सामाजिक वाढीसाठी सहजीवन महत्त्वाचे आहे. या सर्व गोष्टी गावकऱ्यांच्या माध्यमातून नकळत साध्य होतात.

तारखा कशा ठरवल्या जातात? गावपळणादरम्यान लोक काय करतात? कोणते विधी पाळले जातात?

कार्यक्रमाच्या तारखा सहसा 3 वर्षांच्या अंतराने निश्चित केल्या जातात आणि सामान्यतः बारा पंच मानकरींनी ग्राम देवतेने कौल दिल्यानंतर घोषित केले जातात.

त्रिपुरात्री पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी रवळनाथ मंदिरात बारा पंच मानकरी जमतात आणि रवळनाथाला तांदळाचा एक कौल प्रसाद घेतात. योग्य कौल प्रसादानंतर बारा पंच मानकरी एकत्र बसतात आणि “तीन वर्षांची मर्यादा आली आहे आणि तुम्हाला यावेळी ग्रामपूजा आणि देवपूजा करण्याची परवानगी आहे का” असे सांगून देवाची परवानगी मागतात आणि योग्य ती परवानगी मिळाल्यानंतर, बारा पंच मानकरी मग तारीख ठरवतात. हा प्रवास यशस्वीपणे पूर्ण करण्यासाठी बारा पंच मानकरी अनेक बाबी विचारात घेतात, जसे की संसाधनांची उपलब्धता, हवामान इत्यादि.

रवळनाथ मंदिरात शिवाच्या आशीर्वादाने तीन दिवस आणि तीन रात्री वेशी (हद्दी) बाहेर राहणाऱ्या चिंदर ग्रामस्थांची सुरक्षितता लाभली. 19 नोव्हेंबर 2022 रोजी इशारे देऊन ढोल वाजू लागले. घर बंद करून दारावर नारळाच्या झाडाच्या फांद्या (झुडपे) बांधून आणि घराभोवती राखेचे वलय घालून चिंदर ग्रामस्थ उन्हाची पर्वा न करता लवकरात लवकर गावातून बाहेर पडण्यासाठी धावत होते. त्या काही मिनिटांत गाव पूर्णपणे सुनसान झाले होते आणि गावात फक्त वारा वाहत होता. गेल्या अनेक वर्षांपासून चालत आलेल्या अनोख्या ग्रामपरंपरेसाठी चिंदर गाव आता विज्ञानाच्या युगातही अधोगतीकडे जात होते.

गावपळणादरम्यान, लोक तलावाजवळ किंवा जवळच्या जंगलाजवळ त्यांचे तात्पुरते तंबू बांधतात आणि तीन दिवस मासेमारी, गाणे, नृत्य, खेळणे, कथाकथन इत्यादी विविध कामांमध्ये गुंततात. लोक त्यांची गुरेढोरेही सोबत घेऊन येतात आणि त्यांची खूप काळजी घेतात. त्यांचे संरक्षण करण्यासाठी, कारण हे देवीच्या आदराचे लक्षण आहे. गावपळणाचे तीन दिवस संपूर्ण गावासाठी एकत्र येऊन आनंदोत्सव साजरा करण्याची वेळ आहे. रात्रीच्या वेळी, गावकरी आगीच्या भोवती जमतात, गातात, नाचतात, खेळतात आणि भूतकाळातील गोष्टी सांगतात. कोकणची संस्कृती आणि चालीरीती अनुभवताना त्यांच्या काळजाचा ठोका विसरून निसर्गसौंदर्याचा आस्वाद घेण्याची ही वेळ आहे. 'गावपळण'चा अनुभव अध्यात्मिक आणि सामाजिक दोन्ही प्रकारचा आहे, ज्यामुळे गावकऱ्यांना एकमेकांशी आणि त्यांच्या श्रद्धेने पुन्हा जोडले जाऊ शकते. साहस आणि उत्कटतेने भरलेला हा प्रवास अविस्मरणीय बनवण्यासाठी सर्व वयोगटातील लोक एकत्र येतात.

या वर्षी चिंदर गावातील गावपळण परंपरेने शहरातून अनेकांचे लक्ष वेधून घेतले आहे, जे उत्सव अनुभवण्यासाठी आणि गावपळणाच्या चैतन्यासाठी येत आहेत. अलीकडच्या काळात गावपळण परंपरेला लोकप्रियता मिळाली आहे आणि ती शहरवासीय आणि पर्यटकांसाठी चुंबक बनली आहे. या कार्यक्रमाचे सौंदर्य टिपण्यासाठी आणि गावपळणाचा आनंद जगभर पोहोचवण्यासाठी Youtubers आणि Vloggers देखील या गावात येत आहेत. त्यामुळे, जर तुम्ही साहस शोधत असाल तर तुमच्यासाठी हे योग्य ठिकाण आहे. चिंदर गावातील लोकांमध्ये सामील व्हा आणि गावपळणाचा आनंद आणि उत्साह अनुभवा! गावपळण परंपरा ही जीवन साजरी करण्याचा एक सुंदर आणि अनोखा मार्ग आहे आणि ज्यांना निसर्गाच्या कुशीत जीवनाचा साधा आनंद अनुभवायचा आहे अशा सर्वांसाठी ती करणे आवश्यक आहे. तुम्हाला कधीही संधी मिळाल्यास, चिंदर कुटुंबाच्या गावपळण परंपरेचा एक भाग बनण्याची खात्री करा आणि आयुष्यभराच्या नम्र, उत्कट, साहसी अनुभवाचा आनंद घ्या.

या तीन दिवसांत दुपारी दोन वाजता बारा पंचांची जत्रा भरते. त्र्यंबक येथील सातेरी मंदिरात. आढावा घेतला जातो. चौथ्या दिवशी, बारा पंच मानकरी शांतपणे आणि शांतपणे रवळनाथ मंदिरात कौल प्रसाद घेण्यासाठी जमतात, म्हणजे गावकऱ्याला त्यांच्या गावी परत जाण्याची परवानगी मागतात. परवानगीही एकदाच घेतली जाते. तो सोडल्यास पाचव्या दिवशी पुन्हा कौल प्रसाद घेतला जातो.

देवाच्या हाकेनुसार तीन दिवसांच्या प्रवासाला निघालो, 22 नोव्हेंबर 2022 रोजी गावी परतलो. हा प्रवास 'गावपळण' म्हणून ओळखला जातो.

दर तीन वर्षांनी देवाची हाक घेऊन मोठ्या उत्साहाने जोपासली जाणारी ही परंपरा आहे आणि कोकणातील लोकांच्या दृढ धार्मिक श्रद्धेची आठवण करून देणारी आहे.

लब्दे वाडी कुटुंबाचे छायाचित्र